Historia parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Oświęcimiu

Dokładna data powstania parafii w Oświęcimiu nie jest znana. Przypuszcza się, że pierwszy, zapewne drewniany kościół parafialny powstał na przełomie XII i XIII w. przy grodzie kasztelańskim, jakim wówczas był Oświęcim. Najazd tatarski w 1241 r. zniszczył osadę oraz kościół. Dokumenty kościelne potwierdzające wpłaty daniny kościelnej czyli świętopietrza z 1326 r. informują o funkcjonowaniu parafii i dekanatu oświęcimskiego w granicach diecezji krakowskiej. Te same źródła wymieniają imiona dwóch oświęcimskich plebanów: Nicolausa i Leonardusa, jednocześnie zarządzających parafią. Wspólnota liczyła wtedy ok. 2190 wiernych. W tym też okresie, z inicjatywy księcia Władysława I, sprowadzono do Oświęcimia dominikanów. Przy klasztorze funkcjonował kościół pw. Świętego Krzyża.

Kronikarz Jan Długosz wspomina o ogromnym zasięgu terytorialnym oświęcimskiej parafii, która w jego czasach, oprócz miasta i zamku, obejmowała blisko trzydzieści wsi. W 1470 r., po sporze plebanów Jakuba Wolframa i Jana Gołębia, zrezygnowano z dotychczasowego systemu zarządzania, ustanawiając w jego miejsce jedną prepozyturę z czterema mansjonarzami i wikarym. W późniejszych wiekach oświęcimscy proboszczowie piastowali także godność infułata (protonotariusza apostolskiego). Parafia oświęcimska posiadała również na uposażeniu dwie wsie: Włosienicę i nieistniejące już dziś Szparowice (pomiędzy Grojcem, Osiekiem i Skidzinem).

Około 1417 r. z fundacji księcia oświęcimskiego Kazimierza wybudowano nowy, murowany kościół parafialny w stylu gotyckim. Świątynia była wielokrotnie niszczona i odbudowywana. Po pożarze w 1470 r. kościół został na nowo poświęcony (1472). Kolejna przebudowa, tym razem w renesansowym stylu, miała miejsce w latach 1520-1530, po pożarze w 1503 r. Ogień niszczył kościół również w okresie potopu szwedzkiego w 1656 r., a później także w 1863 i 1881 r.

Okres reformacji, mimo popularnego wśród okolicznych mieszkańców kalwinizmu, nie wpłynął istotnie na przemiany religijne na tym terenie. Od XVI w. w Oświęcimiu zaczęli natomiast osiedlać się Żydzi. Wygnani z innych rejonów, tutaj znaleźli dogodne warunki rozwoju. Z czasem miasto zaczęło pełnić rolę żydowskiego centrum religijnego w regionie.

Po I rozbiorze Polski w 1772 r. Oświęcim znalazł się w monarchii austriackiej. Dekret cesarza Józefa II z 1782 r. kasował wiele zakonów i klasztorów. Objął on także oświęcimski konwent dominikanów. Opuszczony budynek zaczął popadać w ruinę. W 1784 r. władze austriackie zlikwidowały cmentarz parafialny, znajdujący się przy kościele. Nowy usytuowano poza granicami miasta. W 1786 r. parafię włączono do nowo powstałej diecezji tarnowskiej. Warto wspomnieć tutaj działalność dwóch oświęcimskich proboszczów. Pierwszy z nich – ks. Michał Ślebarski (1825-1856) był restauratorem kościoła parafialnego, a także budowniczym świątyni filialnej we Włosienicy i zabudowań gospodarczych tamtejszego folwarku. Rozpoczął tworzenie kroniki parafialnej, stanowiącej cenne źródło informacji o historii miasta i lokalnego Kościoła. Z jego inicjatywy wybudowano także kamienicę przy Rynku (obecnie gmach sądu), która do końca XIX w. była własnością rodziny Ślebarskich. W okresie duszpasterzowania kolejnego proboszcza, ks. Andrzeja Knycza (1861-1876) wybudowano kaplicę na cmentarzu oraz odrestaurowano kościół i jego otoczenie po pożarze.

W 1880 r. parafia powróciła do diecezji krakowskiej. Przemiany gospodarczo-społeczne przełomu XIX i XX w. wpłynęły na rozwój miasta i lokalnego Kościoła. Ks. proboszcz Andrzej Knycz (1890-1902, bratanek wyżej wspomnianego) wykupił ze składek komitetu obywatelskiego dawny klasztor dominikański, przekazując go w 1898 r. salezjanom. Nowe zgromadzenie zaangażowało się w pomoc duszpasterską i wychowawczą.

W tym okresie w mieście osiedliło się również Zgromadzenie Córek Matki Bożej Bolesnej (siostry serafitki) prowadzące działalność wśród chorych i ubogich. Obok klasztoru wybudowano kościół pw. Matki Bożej Bolesnej, konsekrowany w 1899 r.

Okres międzywojenny to lata dalszego rozwoju duszpasterstwa parafialnego. Animatorem życia religijnego był w tym czasie ks. proboszcz Jan Skarbek (1926-1951), członek rady miasta i jego honorowy obywatel; wybitny społecznik, dobry gospodarz i organizator. W 1926 r. parafia obejmowała miasto i 15 wsi. Liczyła blisko 14 tysięcy wiernych, z których większość zamieszkiwała okoliczne wioski, gdyż ponad połowę społeczności Oświęcimia stanowiła ludność żydowska. Duszpasterze obsługiwali również kaplicę na osiedlu barakowym na Zasolu, zamieszkiwanym przez Polaków przybyłych z Zaolzia.

Działalność ks. J. Skarbka przypadła na trudny okres II wojny światowej. Polityka germanizacyjna władz nakazywała organizowanie nabożeństw w języku niemieckim. Nowe plany urbanistyczne miasta zakładały zburzenie kościoła parafialnego, czemu zapobiegły stanowczy protest proboszcza i interwencja abp. A.S. Sapiehy. W 1941 r. rozebrano jednak mur wokół świątyni, zajęto plebanię, na której urządzono siedzibę gestapo. Wytyczono również nową – główną ulicę miasta, przebiegającą tuż obok kościoła.

Szczególnym doświadczeniem było utworzenie na terenie parafii obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. Wiązało się to z organizowanymi na wielką skalę wysiedleniami i przesiedleniami ludności polskiej i żydowskiej. Ks. J. Skarbek zaangażował się w pomoc więźniom obozu. Był również informatorem krakowskiego metropolity. W lipcu 1942 r. został aresztowany za antyniemiecką działalność. Po krótkim pobycie w więzieniu, zatrzymano go w areszcie domowym w Komorowicach. Do Oświęcimia wrócił dopiero w lutym 1945 r. W tym czasie obowiązki proboszcza pełnił ks. Stanisław Bajer.

Okres powojenny to czas rozwoju przemysłowego miasta, a co za tym idzie przemian społecznych i poważnego wzrostu liczby ludności. Z punktu widzenia administracji kościelnej, oznaczało to potrzebę tworzenia nowych parafii. W 1951 r. erygowano parafię Przenajświętszej Trójcy w Rajsku, natomiast w 1952 r. parafię Matki Bożej Wspomożenia Wiernych, prowadzoną przez księży salezjanów. Kolejne podziały nastąpiły w 1983 r., kiedy z macierzystej parafii wydzielono nowe: Św. Józefa, Św. Maksymiliana Kolbe i Miłosierdzia Bożego w Oświęcimiu oraz parafię Matki Bożej Królowej Polski w Brzezince.

Opracował: ks. Tomasz Chrzan

Bibliografia:

• Liber Memorabilium Ecclesiae parochalis Osvecimensis – Kronika parafii pw. Wniebowzięcia NMP w Oświęcimiu.
• Kumor, Dzieje diecezji krakowskiej do roku 1795, t. 1, Kraków 1998.
• Stanek, Z dziejów ziemi oświęcimskiej, Kraków 1959.
• Skalińska-Dindorf, Oświęcim wczoraj i dziś, Oświęcim 2001.